فصلنامه نقد کتاب میراث
پیاپی 1-2 (بهار و تابستان 1393)

پنجمین نشست از سلسله نشست های نقد را آغاز می کنیم درباب بررسی وضعیت مطلوب تصحیح و اینکه چه معیارها و پارامترهایی را باید برای یک تصحیح خوب در نظر بگیریم و تصحیح چه آفت هایی ممکن است در پی داشته باشد که از آن به عنوان تصحیح بد یاد می کنیم. از استادان بزرگ جناب آقای دکتر نصرالله پورجوادی، جناب آقای دکتر محمود عابدی، جناب آقای دکتر غلامرضا جمشید نژاد اول و دکتر ایرانی سپاسگزارم که دعوت ما را پذیرفته، لطف کردند و تشریف آوردند؛ همچنین از آقای عمادی حائری، دوست عزیز و بلندآوازه ما که پذیرفتند اداره جلسه را برعهده بگیرند. سخن را همین‍جا کوتاه می کنم و ادامه مطلب را به بزرگواران واگذار می کنم و از آقای عمادی حائری خواهش می کنم جلسه را آغاز کنند.

قاآنی شیرازی (1223-1272 ق.) از شاعران و نثرنویسان بزرگ دوره قاجار و کتاب پریشان او از آثار ماندگار این دوره است که از سبک گلستان سعدی پیروی کرده و به نظر ملک الشعرای بهار «خوب نوشته شده است». انتشارات آریازمین پس از نیم قرن، تصحیحی تازه از این کتاب را منتشر کرده که فرخ حاجی علی براساس سه نسخه خطی اصلی و دو نسخه کمکی آن را تصحیح کرده و شرح و توضیح مفصلی بر واژگان، اصطلاحات، اشارات، و ابهامات آن نگاشته است. مقاله حاضر به بررسی مقدمه این اثر در شرح حال قاآنی و آثار او، نسخه های مورداستفاده مصحح، روش تصحیح و نحوه نگارش اختلافات نسخه ها، و ارزش شرح ها و توضیحات این کتاب پرداخته و در پایان، دو پیشنهاد برای سامان دهی پژوهش های مربوط به حوزه تصحیح متون خطی ارائه کرده است.

تصحیح متون کهن ادب و فرهنگ در هر زبان پایه ای استوار برای شناخت روشن تر و فراگیرتر از آن زبان و فرهنگ فراهم می آورد و پژوهشگران را در دیگر رشته های وابسته به زبان و فرهنگ تاریخی یک سرزمین یاری رسان می شود. کتاب ترویح الارواح فی تهذیب الصحاح که گزیده ای از صحاح اللغه اثر جوهری است در حدود نیمه نخست قرن هفتم به دست بختیار زنجانی تالیف شد. مرکز پژوهشی میراث مکتوب اقدام به چاپ این کتاب به تصحیح محمدصالح شریف العسکری کرده است. مقاله حاضر ترویح الارواح و تصحیح آن را به عنوان نخستین پیرایش در زمینه فرهنگ نویسی تازی بررسی کرده است.

منوچهری دامغانی، از شاعران برجسته عصر غزنوی، از دیرباز مورد توجه ادیبان بوده و سروده های او جریان مستقلی را، به ویژه از نظر خمریه سرایی در شعر فارسی، پدید آورده که تا دوره بازگشت ادبی ادامه یافته است. اهمیت دیوان منوچهری، با قریب سه هزار بیت شعر، سبب شده است تا این دیوان بارها تصحیح و چاپ شود. جدیدترین چاپ از دیوان منوچهری به تصحیح استاد حبیب یغمائی است. این تصحیح اگرچه اخیرا منتشر شده است، ولی نزدیک به هفتاد سال از صورت اولیه آن می گذرد. منابع و نسخه بدل های این تصحیح هرچند از برجستگی و مزیت خاصی نسبت به دیگر تصحیح ها برخوردار نیست، برخی خوانش های استاد یغمایی و مواردی از تصحیح های قیاسی او می تواند توجه برانگیز باشد. با وجود آنچه گفته شد، اغلاط و کاستی هایی نیز در این تصحیح وجود دارد که برخی از آن ها با تصحیح استاد دبیرسیاقی یکسان و مشترک است و در‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍ واقع هر دو تصحیح در تعیین شکل درست ضبط هایی از واژگان یا ترکیب ها و تعبیرات ناتوان بوده اند و البته در مواردی هم ضبط استاد دبیرسیاقی از نظر صورت صحیح بر تصحیح یغمایی ترجیح قطعی دارد.

محمدنصیر حسینی شیرازی (1271-1339 ق.)، متخلص به فرصت شیرازی و مشهور به فرصت الدوله، نویسنده، شاعر و نقاش نامدار دوره قاجار است. او که بر علوم مختلفی چون فقه، کلام، فلسفه، هیئت، منطق و حدیث احاطه داشت در راه شناساندن علوم ادبی و بلاغی گام هایی برداشته است. دریای کبیر دربردارنده مجموعه ای از رساله های او در این زمینه است. سه رساله مربوط به بلاغت از این مجموعه با مقدمه، تصحیح و حواشی مجید صاریان از سوی انتشارات سفیر اردهال به چاپ رسیده است. این پژوهش به بررسی این اثر، مقدمه آن درباره فرصت الدوله و رساله های ادبی دریای کبیر در زمینه معانی، بیان و انشا می پردازد.

هدف این نوشتار سنجش عیار دو اثر منتشرشده در باب تذکره خلاصه الاشعار میر تقی الدین حسینی کاشانی (ح. 1016ق.) است. نویسنده در آغاز، افتادگی های فهرست شاعران میر تذکره را بیان می کند و در ادامه به ذکر بدخوانی ها و خطاهای تایپی این اثر می پردازد؛ سپس ادعاهای نادرست فهرست نگار و مقدمه نویس چاپ عکسی نسخه مورخ 1038ق. کتابخانه ایندیا آفیس را نشان خواهد داد و رابطه فهرست این اثر با فهرست های ویژه نامه میر تذکره را بیان خواهد کرد. در انتها به بیان شیوه دقیق فهرست نگاری آثاری از جنس خلاصه الاشعار خواهد پرداخت.

کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران غنی ترین کتابخانه دانشگاهی کشور از نظر داشتن نسخه های خطی است. سنگ بنای این مجموعه در سال 1328ش. با اهدای مجموعه ارزشمند سید محمد مشکوه گذاشته شد و فهرست نویسی نسخه های خطی این کتابخانه نیز سابقه ای به همین درازا دارد که با انتشار هفت مجلد فهرست نسخه های اهدایی سید محمد مشکوه در سال های 1330-1338ش. آغاز شد؛ اما جدیدترین فهرست کتابخانه مجلد نوزدهم آن است که به کوشش فریبا افکاری تهیه و در سال 1391 به دست کتابخانه مجلس شورای اسلامی منتشر شد. این مقاله نیم نگاهی دارد به مواردی از اشکالات این فهرست اخیر.

مرکز چاپ و انتشارات وزارت امورخارجه فهرست نسخه های خطی عربی و فارسی کتابخانه تخصصی وزارت امور خارجه را منتشر کرده که فهرست نویسی این کار، بر عهده خانم اکرم مسعودی بوده است. مقاله حاضر در مقدمه، نکاتی را برای فهرست نگاران یادآوری کرده و در ادامه به بررسی این اثر در دو بخش عربی و فارسی پرداخته است.

کتاب اثرنشان اصطلاح و تعریف تازه ای پیشنهاد کرده است تا به کمک آن بتوان آثار ملموس و محسوس بازمانده از دفاع مقدس را در قالب آن تعبیر و تفسیر کرد. نویسنده با ساخت ترکیب اثرنشان، به تصور خود توانسته است بار معنایی دو اصطلاح سنتی سند و مدرک را در قالب واژه پیشنهادی بریزد، حال آنکه دو اصطلاح سند و مدرک کاربرد و معنای جداگانه ای در حوزه های تخصصی خود دارند؛ سند در حوزه آرشیو، بر سوابق کاغذبنیان، همچون نامه ها و آثار باارزشی، چون عکس، تمبر، نقاشی و فیلم، اطلاق می شود و در حوزه کتابداری و حقوق، به شیء حاوی اطلاعات مدرک گفته می شود؛ از این رو، گذشته از کاستی های گوناگون کتاب، جای بسی تردید است که تعبیر نارسای اثرنشان بتواند جایگزین فراگیر و تمام عیاری برای سند (اثر ملموس) و مدرک (اثر محسوس) باشد.

هدف از تصحیح متون استخراج متنی است هر چه نزدیک تر به متن اصلی نویسنده، از میان نسخ فراوان یک نوشته یا یک کتاب. مقاله حاضر نقد تصحیح دو کتاب نور البراهین فی بیان اخبار الساده الطاهرین و نور الانوار فی شرح کلام خیر الاخیار از مرحوم علامه سید نعمت الله جزائری)رح(است. این مقاله وضعیت تصحیح این دو اثر از این عالم بزرگوار را بررسی می کند؛ با این هدف که اولا بر کارهایی که بایسته ها و لوازم فن تصحیح متون را ندارند، اسم تصحیح گذاشته نشود؛ ثانیا ضرورت تصحیحی شایسته و در خور شان آثار این عالم وارسته، چه آثاری که با این وضعیت چاپ شده اند و چه آثاری که اصلا چاپ نشده اند، درک شود.

اسماعیل بن حسین بن محمدرضا مازندرانی خاجویی (1173 ق.) را می توان در زمره شخصیتهای دائره المعارف گونه دانست. آثار او بهره مند از سه ویژگی است: تنوع موضوعات، تنوع علوم، عمق مطالب. دیرزمانی است که محقق معاصر، روحانی بافضیلت، جناب آقای سیدمهدی رجایی (1336ش.)، همت کرده و آثار خاجویی (رحمه الله علیه) را تصحیح کرده اند. حداقل 122رساله کوچک و بزرگ بازمانده از این علامه عصر صفوی و افشاری، فهرست نویسی شده اند؛ از این میان، دست کم 77رساله، با عنوان «تحقیق السیدمهدی الرجائی» منتشر شده است. بدیهی است نقد یکایک تصحیحات، به فرصتی وسیع و نوشتارهایی درازدامن نیاز دارد. به هر روی، آنچه فرارویتان نهاده ایم، درصدد نقد «جریان تصحیح آثار» و «روش تصحیح مصحح» است؛ از این رو، تکنیک ها و راهبردهای تصحیح را کاویده ایم، نه یکایک رساله ها را. هر چند مدعای ما، انطباق نداشتن این تصحیحات با روش تصحیح فنی است، اما هرگز و هرگز به دنبال تضعیف مقام علمی و پارسایی مصحح دانشور این آثار و مجاهدت او نیستیم.

تصحیح متون یکی از بخش های بسیار مهم و حساس بازشناسی میراث یک ملت است. ایران یکی از کهن سال ترین و پرمایه ترین کشورهای جهان در حوزه متون و تصحیح متون است؛ همچنین، همواره این بحث مطرح بوده است که تا چه میزان در این فن از غربیان آموخته ایم. محمد قزوینی هم یکی از محققان نامور سده اخیر در میهن ماست. سال ها در اروپا زندگی و تحصیل کرد و در آنجا به تصحیح چند متن مهم دست یازید. آیا محمد قزوینی در تصحیح متن از غربیان پیروی کرده است؟ آیا در مدت اقامت طولانی اش در اروپا از غربیان چیزی آموخته است؟ اصلا محمد قزوینی چه چیزی از غربیان آموخته است؟ گفتار حاضر در پی نقد مقاله محمود امیدسالار به دنبال پاسخ به پرسش های مطرح شده است.

سخن سردبیر ص. 3-4 مجید غلامی جلیسه چکیده (45 مشاهده) | متن کامل (PDF) (15 دریافت) XML گفتگو با شیخ قیس العطار ص. 5-22 محمدجواد اصغری هاشمی چکیده (61 مشاهده) | متن کامل (PDF) (85 دریافت) XML نشست میراث؛ تصحیح خوب تصحیح بد ص. 23-42 اکبر ایرانی، نصر الله پورجوادی، محمد عمادی حایری، محمدحسین ساکت، محمود عابدی، غلامرضا جمشیدنژاداول چکیده (46 مشاهده) | متن کامل (PDF) (23 دریافت) XML مجموعه عاشقان پریشان خوش تر ص. 43-54 محسن باغبانی چکیده (49 مشاهده) | متن کامل (PDF) (13 دریافت) XML تصحیحی ارزشمند از گزیده فرهنگی کهن ص. 55-62 محمدحسین حیدریان چکیده (37 مشاهده) | متن کامل (PDF) (11 دریافت) XML تصحیح جدید از دیوان منوچهری ص. 63-72 نصر الله امامی چکیده (45 مشاهده) | متن کامل (PDF) (23 دریافت) XML یک روز و دو شب زحمت این کار کشیدم ص. 73-86 معصومه طالبی چکیده (40 مشاهده) | متن کامل (PDF) (16 دریافت) XML از میر تذکره تا چاپ عکسی خلاصه الاشعار مورخ 1038ق. ص. 87-96 سیدامیر منصوری چکیده (50 مشاهده) | متن کامل (PDF) (28 دریافت) XML سرآغاز چاپ کتاب فارسی در ایران ص. 105-108 چکیده (43 مشاهده) | متن کامل (PDF) (10 دریافت) XML مورد عجیب فهرست نگاری ص. 109-146 محسن فرهمند چکیده (172 مشاهده) | متن کامل (PDF) (191 دریافت) XML استدراکی بر فهرست نسخه های عربی و فارسی کتابخانه وزارت امورخارجه ص. 147-156 مصطفی درایتی چکیده (55 مشاهده) | متن کامل (PDF) (57 دریافت) XML فهرست کتاب های چاپ سنگی ترکی کتابخانه دیجیتال بیاض ص. 157-166 علی صادق زاده وایقان چکیده (37 مشاهده) | متن کامل (PDF) (16 دریافت) XML نگاهی نقدآمیز به کتاب اثرنشان ص. 167-170 علی سوری چکیده (37 مشاهده) | متن کامل (PDF) (11 دریافت) XML نقدی بر تصحیح دو اثر از مرحوم علامه سید نعمت الله جزایری ص. 171-188 سیدمحمدمهدی جزایری شوشتری چکیده (37 مشاهده) | متن کامل (PDF) (11 دریافت) XML نقد اجمالی جریان تصحیح آثار علامه اسماعیل خاجویی مازندرانی ص. 189-220 محمدجواد اصغری هاشمی چکیده (36 مشاهده) | متن کامل (PDF) (11 دریافت) XML آموختن یا نیاموختن از غربیان؟ مسله این است ص. 221-232 مرتضی هاشمی پور چکیده (46 مشاهده) | متن کامل (PDF) (21 دریافت) XML نقد تصحیح متون از آغاز تا امروز ص. 233-276 فاطمه بیگدلی چکیده (38 مشاهده) | متن کامل (PDF) (12 دریافت) XML ص. 277-288

فواید بی شمار نسخ خطی، گاه با غفلت مصحح و گاه نیز به‍علت نبود امکانات، آن گونه که شایسته است، در متن تصحیحی منعکس نمی شود. پیشنهاد استفاده از لوح فشرده نسخ خطی به‍همراه کتاب تصحیح شده، در این مقاله، با ذکر نمونه بررسی شده است.

موضوع کتاب فراید غیاثی که به‍کوشش یوسف اهل بن شمس الدین جامی گردآوری شده، مجموعه نامه هاست. بخش اول این جنگ به نامه های سلاطین و پادشاهان مربوط می شود و در آن نامه ای به‍عربی وجود دارد که خواجه نصیرالدین طوسی به‍فرمان هلاکو به سلطان قاهره، ملک الناصر، انشا کرده است. از فراید نسخه های بسیاری موجود است، اما در هیچ یک از آن ها، این نامه دیده نمی شود. بررسی محتوای این نامه موضوع مقاله است.